Józef Piłsudski

            Józef Klemens Piłsudski urodził się 5 grudnia 1867 roku w podwileńskim Zułowie. Był czwartym w kolejności dzieckiem Józefa Wincentego i Marii z Billewiczów. Rodzice zadbali o patriotyczne wychowanie i wykształcenie młodego Józefa, sprowadzając do dworu prywatnych nauczycieli. W 1874 w majątku Piłsudskich wybuchł pożar, który zmusił rodzinę do przeniesienia się do Wilna. Trzy lata później Józef rozpoczął edukację w tutejszym I Gimnazjum. Poddawany nachalnej rusyfikacji, zdecydował się wraz kolegami na utworzenie koła samokształceniowego „Spójnia”.

            W 1884 zmarła Maria Piłsudska. Śmierć matki była dla głęboko z nią związanego Józefa olbrzymim ciosem. W roku następnym przystąpił jednak do matury. Wyniki egzaminów pozwoliły mu na podjęcie studiów medycznych na Uniwersytecie Charkowskim. Tam właśnie rozpoczęła się jego działalność konspiracyjna. Piłsudski uczestniczył w spotkaniach i demonstracjach organizowanych przez rosyjską organizację rewolucyjną Narodnaja Wola. 22 marca 1887 został aresztowany za rzekomy udział w spisku na życie cara i zesłany na pięć lat do Kireńska. Przebywał tam do roku 1890, kiedy to przeniesiono go do wsi Tunka.        Do Wilna powrócił Piłsudski 1 lipca 1892. Związał się wówczas z ruchem socjalistycznym, najpierw jako korespondent czasopisma konspiracyjnego „Przedświt”, później zaś członek Polskiej Partii Socjalistycznej. W 1894 został redaktorem naczelnym „Robotnika” - oficjalnego organu PPS. Przy pracach nad pismem poznał Stanisława Wojciechowskiego, przyszłego prezydenta niepodległej Polski. W 1896 z ramienia partii uczestniczył w obradach Międzynarodówki Socjalistycznej w Londynie. Przedstawił tam projekt rezolucji popierającej dążenia niepodległościowe Polaków, co spotkało się z krytyką radykalnych działaczy.

            Rok 1899 przyniósł zmiany w życiu osobistym Józefa Piłsudskiego. Ożenił się wówczas z działaczką PPS Marią Juszkiewiczową. W celu zawarcia związku zmienił wyznanie na ewangelicko-augsburskie. Wkrótce małżonkowie przenieśli się do Łodzi, gdzie w domu przy ulicy Wschodniej Piłsudski zorganizował tajną drukarnię „Robotnika”.

            W nocy z 21 na 22 lutego, po zdekonspirowaniu wydawnictwa, Piłsudskiego aresztowano i osadzono w warszawskiej Cytadeli. Oprócz zarzutów o kolportaż nielegalnej prasy, posądzono go również o współudział w zabójstwie. W oczekiwaniu na proces, Piłsudski podjął skuteczną próbę symulowania choroby psychicznej. W efekcie trafił do petersburskiego szpitala dla obłąkanych, skąd przy pomocy przyjaciół udało mu się uciec.

            Po powrocie do kraju w głowie Piłsudskiego zrodziła się myśl o zorganizowaniu socjalistycznych oddziałów bojowych. Jego zamiarom sprzyjała korzystna sytuacja międzynarodowa – w 1904 roku wybuchła wojna między Rosją a Japonią. To właśnie u Japończyków zamierzał szukać wsparcia politycznego i finansowego. Wraz z działaczami PPS udał się do Tokio w celu przekonania rządu japońskiego do swoich planów. Znajdował się tam wówczas także Roman Dmowski, późniejszy główny oponent polityczny Piłsudskiego, który przedstawiał PPS jako partię marginalną, odwodząc tym samym Japończyków od przekazania jej wsparcia. Ostatecznie Japończycy udzielili Polakom jedynie niewielkiej pomocy finansowej.

            Początkowe niepowodzenia nie zraziły Piłsudskiego. Po wybuchu rewolucji 1905 przystąpił do formowania partyjnych bojówek, zrzeszonych później w Organizację Bojową PPS.

            W 1906 roku w partii doszło do rozłamu na PPS-Lewicę i PPS-Frakcję Rewolucyjną z Józefem Piłsudskim na czele. Dołączyło do niej większość członków OB, którzy 26 września 1908 przeprowadzili udaną akcję pod Bezdanami, co pozwoliło uzyskać pieniądze na spłatę długów i wsparcie rodzin uwięzionych członków partii. W czerwcu tego roku z inicjatywy Piłsudskiego powołano Związek Walki Czynnej, który miał stanowić zalążek przyszłej armii polskiej. Na jego czele stanął Kazimierz Sosnkowski. ZWC utrzymywał stosunki z innymi organizacjami konspiracyjnymi (m.in. ze Związkiem Strzeleckim, którego komendantem został Piłsudski w 1912 roku).

            28 lipca 1914r. wybuchła pierwsza wojna światowa. Przy wsparciu Austrii Piłsudski utworzył z członków organizacji strzeleckich I Kompanię Kadrową. Uformowana na początku sierpnia na krakowskich Błoniach wkroczyła do Królestwa Kongresowego. Próba wywołania antyrosyjskiego powstania nie powiodła się jednak ze względu na niechęć mieszkańców i galicyjskich polityków, a przede wszystkim decyzję władz austriackich nakazującą rozwiązanie oddziału. Pomimo tej porażki już pod koniec sierpnia zaczęto formowanie Legionów Polskich. Legion Wschodni we Lwowie rozwiązano niedługo po jego powstaniu. Więcej szczęścia miał krakowski Legion Zachodni, który na jesieni uczestniczył w walkach u boku wojsk austriackich, by 19 grudnia zostać przekształcony w I Brygadę Legionów Polskich. W wyniku połączenia ZWC i Polskich Drużyn Strzeleckich powstała zaś Polska Organizacja Wojskowa.

            W 1915 utworzone zostały kolejne dwie Brygady Legionów. Wraz z wojskami państw centralnych walczyły m.in. podczas ofensywy Brusiłowa. Ich niewątpliwe zasługi były jednak skrzętnie ignorowane. Wobec braku uznania Legionów za oficjalne wojsko polskie, 29 lipca Piłsudski złożył rezygnację z dowodzenia Pierwszą Brygadą. Jego śladem poszło wielu innych żołnierzy, co zmusiło władców Niemiec i Austro-Węgier do proklamowania aktu 5 listopada, zapowiadającego powstanie niepodległej Polski. Nie załagodziło to znacząco napiętej sytuacji, spotęgowanej dodatkowo stopniowym przechylaniem się szali zwycięstwa na rzecz państw Ententy. W lipcu żołnierze Legionów, którzy odmówili złożenia przysięgi na wierność Niemcom zostali internowani. Piłsudskiego osadzono w twierdzy w Magdeburgu. Pobyt w więzieniu utwierdził jego wizerunek jako symbolu walki z okupantem.

            Do Warszawy powrócił Piłsudski 10 listopada 1918. 11 listopada Rada Regencyjna przekazała mu władzę nad siłami zbrojnymi. Dzień ten uznano za symboliczną datę odzyskania przez Polskę niepodległości. 14 listopada w rękach Piłsudskiego skupiła się również władza cywilna. W następnych dniach poinformował on państwa zachodnie o powstaniu niepodległego Państwa Polskiego. Wydał też liczne dekrety (m.in. o wyborach do Konstytuanty i 8-godzinnym dniu pracy), w tym ten ustanawiający go Tymczasowym Naczelnikiem Państwa. Urząd ów miał sprawować do momentu ukonstytuowania się Sejmu.

            Wybory do Sejmu odbyły się 26 stycznia 1919. Żadna z partii nie uzyskała w nim większości, wobec czego nie doszło do obalenia powołanego wcześniej rządu Ignacego Jana Paderewskiego. Pod koniec lutego uchwalono Małą Konstytucję, przyznającą Piłsudskiemu tytuł Naczelnika.

            Jednocześnie wciąż nierozstrzygnięty był przebieg polskich granic. 27 grudnia 1918 wybuchło powstanie wielkopolskie, któremu Piłsudski udzielił jedynie zdawkowego poparcia. Żywo zaangażował się za to w walki na froncie wschodnim. Ofensywa przeciwko bolszewikom rozpoczęła się od zajęcia Wilna wiosną 1919 roku. W lutym oddziały Armii Czerwonej pokonane zostały pod Berezą Kartuską. Polacy zajęli wówczas znaczną część Białorusi i Wołynia. Ofensywę wstrzymano ze względu na realną groźbę przejęcia władzy w Rosji nieprzyjaźnie nastawionych do Polski Białych.

             W kwietniu 1920 walki wznowiono. W wyniku rozmów Piłsudskiego z atamanem Petlurą podpisano umowę (tzw. pakt Piłsudski-Petlura) gwarantujący Polsce pomoc w walce z bolszewikami w zamian za uznanie niepodległościowych dążeń Ukraińców. W maju polsko-ukraińskie wojska zajęły Kijów, jednak już na początku czerwca zostały zmuszone do odwrotu. 1 lipca, w obliczu coraz trudniejszej sytuacji na froncie, powołano Radę Obrony Państwa z Piłsudskim na czele. Ofensywa czerwonoarmistów postępowała. Na początku sierpnia bolszewicy dotarli aż pod Toruń i Włocławek. Piłsudski wraz gen. Rozwadowskim, Kazimierzem Sosnkowskim i Maximem Weygandem opracował plan skoncentrowania i kontrofensywy polskiej armii znad Wieprza. Plan ten powiódł się. Trwająca od 13 do 15 sierpnia bitwa warszawska zakończyła się pełnym zwycięstwem wojsk polskich, który przystąpiły do ofensywy. 18 października podpisano rozejm, a 17 marca pokój w Rydze, kończący wojnę z bolszewikami.

            W nocy z 16 na 17 sierpnia 1921 zmarła Maria Piłsudska. Pozwoliło to Piłsudskiemu usankcjonować nieformalny związek z Aleksandrą Szczerbińską, trwający już od ponad dekady. Miesiąc później, 25 września, Naczelnik uniknął śmierci z rąk ukraińskiego zamachowca. W tym czasie zaczęły ujawniać się jego dyktatorskie zapędy. W czerwcu przyczynił się do upadku rządu fachowców Antoniego Ponikowskiego, co zapoczątkowało najdłuższy w dziejach II RP kryzys gabinetowy. Piłsudski nie zdecydował się jednak na kandydowanie w grudniowych wyborach prezydenckich, argumentując to małymi uprawnieniami głowy państwa. Po objęciu urzędu przez Gabriela Narutowicza, Piłsudski przekazał mu władzę i wycofał się z życia politycznego kraju.

            Wiosną 1923 Marszałek zrezygnował również z dowództwa w Sztabie i Ścisłej Radzie Wojennej. Zamieszkał wtenczas wraz żoną i córkami (Wandą i Jadwigą) w dworku w Sulejówku. Odrzucił propozycje wejścia do rządów (składane m.in. przez Grabskiego), skupiając się na życiu osobistym.

            Niestabilna sytuacja polityczna skłoniły Piłsudskiego do powrotu do czynnego uprawiania polityki. Od końca 1925 roku w Sulejówku organizował spotkania z oficerami. Wobec upadku i nieudolności kolejnych rządów, ówczesny minister spraw wojskowych Lucjan Żeligowski powierzył mu kontrolę nad stacjonującymi w okolicach Rembertowa oddziałami. 12 maja 1926 Marszałek udał się do Warszawy w celu spotkania z prezydentem Stanisławem Wojciechowskim, przebywającym jednak wówczas poza stolicą. Do rozmów doszło jeszcze tego samego dnia, lecz nie przyniosły one żadnych rezultatów. Wobec tego oddziały wierne Piłsudskiemu wkroczyły do Warszawy. W krwawych walkach śmierć poniosło blisko 400 osób. Wojciechowski oraz premier Witos ustąpili ze stanowiska. W nowo powołanym rządzie Kazimierza Bartla Piłsudski otrzymał tekę ministra spraw wojskowych. Mianowano go również Głównym Inspektorem Sił Zbrojnych. 31 maja został wybrany na urząd prezydenta, godność tą jednak odrzucił.

            Po przewrocie majowym Piłsudski wprowadził system autorytarny oparty na armii i swych zwolennikach zwany sanacją (łac. uzdrowienie). W październiku 1926 stanął na czele rządu, którym kierował do końca czerwca 1927. Pod koniec tego roku powstał firmowany przez Piłsudskiego Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem, będący aż do momentu jego śmierci największą siłą polityczną kraju. W 1928 ponownie został premierem, musiał jednak ustąpić ze względu na pogarszający się stan zdrowia (w kwietniu dostał ataku apoplektycznego, podejrzewa się również że był już wtedy chory na raka wątroby). Nie przeszkodziło mu to w prowadzeniu agresywnej kampanii politycznej, krytyce „partyjniactwa”, szkalowania Sejmu i opozycji.

            Rosnąca pozycja opozycyjnego Centrolewu zmusiła Marszałka do ponownego objęcia urzędu premiera. 1 września 1930 minister spraw wewnętrznych Felicjan Składkowski przestawił mu listę wrogich polityków, skazanych w październiku na uwięzienie w twierdzy brzeskiej. Sfabrykowany proces stał się w dużej mierze przyczyną spektakularnego zwycięstwa BBWR w listopadowych wyborach (tzw. wyborach brzeskich). 4 grudnia Piłsudski zrezygnował z pełnienia urzędu premiera, tłumacząc się złym stanem zdrowia. Zachował jednak wpływ na sytuację polityczną kraju m.in. poprzez promowanie polityki równowagi między Niemcami a ZSRR. Miał także znaczny udział przy uchwaleniu w 1935 konstytucji kwietniowej, zwiększającej uprawnienia prezydenta.

            Józef Piłsudski zmarł 12 maja 1935 roku w warszawskim Belwederze. Po jego śmierci ogłoszono tygodniową żałobę narodową. Uroczystości pogrzebowe trwały od 13 do 18 maja. Ciało Marszałka złożono w krypcie św. Leonarda na Wawelu, zaś jego serce spoczęło w grobie matki na wileńskim cmentarzu Na Rossie.